برنامه ریزی تولید یکی از فعالیتهای اساسی و حیاتی در هر سازمان تولیدی است که هدف آن بهینه‌‌سازی منابع، افزایش بهرهوری، کاهش هزینهها و ارتقاء کیفیت محصولات است. برنامهریزی تولید شامل تعیین نوع، تعداد، زمان و مکان تولید محصولات براساس سفارشات مشتریان، ظرفیت تولید، موجودی مواد اولیه و قطعات، نیروی انسانی و دستگاههای تولید است. در ادامه همراه ما باشید تا برنامه ریزی تولید چیست و سه مورد از اشتباهات رایج در برنامهریزی تولید آشنا شوید.
برنامه ریزی تولید چیست؟
برنامه ریزی تولید به مجموعه فرآیندها، روش‌‌ها، ابزارها و تکنیک‌‌هایی گفته می‌شود که با استفاده از آنها سازمان تولیدی قادر است به‌صورت منطقی، علمی و سازمان یافته برنامه‌‌های خود را برای تولید محصولات در نظر گرفته و پیاده سازد. برنامه ریزی تولید شامل دو بخش اصلی است:
- برنامهریزی استراتژیک (Strategic Planning): در این بخش سازمان تولیدی براساس روند بازار، نقاط قوت و ضعف خود، فرصت‌‌ها و تهدیدات محیط خارجی، اهداف، استراتژیهای کلان را برای تولید محصولات در بازه زمانبندی شده (مثلا چند سال) تعریف میکند.
- برنامهریزی عملیاتی (Operational Planning): در این بخش سازمان تولید کننده با استفاده از داده‌‌های جمعآوری شده، برنامه‌‌های خود را برای تولید محصولات در بازه زمان بندی شده (مثلا چند ماه) طراحی و اجرا میکند. همچنین در این بخش سازمان تولید‌‌کننده حجم، زمان و مکان تولید هر محصول را نیز مشخص میکند.
اهمیت برنامه ریزی تولید
برنامه ریزی تولید یکی از عوامل کلیدی در کسب‌و‌کار است که میتواند منجر به سودآوری، رضایت مشتری، کیفیت بالا، بهبود عملکرد و کارآیی شود. بعضی از اهمیت‌های برنامهریزی تولید عبارت‌اند از:
- هماهنگ ساختن فعالیتهای تولیدی با استراتژیهای کسب‌و‌کار
- پاسخگویی به نیاز و تقاضای بازار
- کاهش هزینهها و ضایعات
- بهبود کارآفرینی و نوآوری
- به حداقل رساندن سطح موجودی
- به حداقل رساندن زمان سفارش و زمان ساخت
- به حداقل رساندن خطرات و عدم قطعیت
- به حداکثر رساندن استفاده از منابع
انواع برنامهریزی تولید
براساس سطح جزئیات، زمان و منابع، برنامه ریزی تولید را می‌توان به چندین نوع تقسیم کرد. بعضی از انواع برنامه ریزی تولید عبارت‌اند از:
برنامه زمان بندی اصلی تولید (MPS)
برنامه‌ای است که تعیین میکند چه محصولاتی، چه مقدار و در چه زمانی باید تولید شوند. MPS براساس پیشبینی تقاضا، سفارشات مشتری، زمان تحویل، محدودیتهای ظرفیت و سطح موجودی تهیه می‌شود. MPS به عنوان یک پل بین برنامهریزی ادغامی و برنامهریزی نیازمندیهای مواد عمل میکند.
برنامه ریزی نیازمندی های مواد (MRP)
سیستمی است که برای برنامهریزی تولید، زمانبندی و کنترل موجودی مورد استفاده قرار می‌گیرد. MRP با استفاده از دادههایی همچون برنامه زمانبندی اصلی تولید، لیست قطعات و سطح موجودی، نیازمندیهای مواد را برای هر محصول یا قطعه محاسبه و زمانبندی میکند. MRP به عنوان ابزاری برای کاهش سطح موجودی، جلوگیری از کمبود و بهبود سرویس‌دهی به مشتری شناخته شده است.
برنامه ریزی ظرفیت
فرآیند تعیین استفاده بهینه از منابع ضروری است و نقش مهمی در فرآیند تصمیم‌گیری ایفا میکند. برنامهریزی ظرفیت به عنوان روشی برای اندازه‌گیری ظرفیت تولید موردنیاز برای برآورده ساختن نیازهای متغیر محصول یک سازمان تعریف می‌شود. به عبارت دیگر، برنامهریزی ظرفیت به عنوان ابزاری برای به حداقل رساندن اختلاف بین ظرفیت یک واحد تجاری و خواسته‌های مشتری توصیف می‌شود.
برنامه ریزی گردش کار
این نوع برنامهریزی فعالیتها و فرآیندهای لازم برای اجرای گام‌های تولید را شامل مىشود. برنامه‌ریزى گردش کار شامل تعیین منابع، فعالیتها، جریان‌هاى اطلاعاتى و قوانینی است که در فعالیتهای تولیدی دخالت دارند. برنامه‌ریزى گردش کار به عنوان ابزاری برای بهبود کارایی، کاهش هزینهها و افزایش بهرهوری استفاده می‌شود.
مراحل مدیریت برنامه ریزی تولید
برنامه ریزی تولید یک فرآیند پویا و پیچیده است که نیاز به مدیریت و کنترل دقیق دارد. در ادامه پنج گام معمول برنامهریزی تولید را مشاهده میکنید:
- پیشبینی تقاضای محصول: در این مرحلهباید بتوانید تخمین بزنید که چقدر از هر محصول را لازم است که در یک دوره زمانی مشخص تولید کنید. برای انجام این کار معمولا دادههایی که جمعآوری کرده‌اید میتوانند در پیشبینی به شما کمک کنند، اما همچنین شما باید به عوامل دیگری همچون روند بازار و وضعیت اقتصادی مشتریان خود که میتواند بر میزان تقاضا تاثیر بگذارد نیز توجه کنید. در این حالت استفاده از یک نرم‌افزار برنامهریزی جهت پیشبینی تقاضا، میتواند به شرکتها کمک کند که تصمیمات بهتری درباره مقدار مناسب محصول برای رفع نیاز بازار بگیرند.
- برنامهریزی: در این حالت شما باید منابع لازم برای تولید خروجی مورد‌نظر را تعیین کنید. در واقع باید گزینه‌‌های مختلفی را برای دستیابی به اهداف تولید خود مورد بررسی قرار دهید، که این موضوع شامل تعیین حجم، زمان و مکان تولید هر محصول، تعیین نیازمندیهای مواد اولیه و قطعات، تعیین ظرفیت منابع فیزیکی و زمانبندی فعالیتهای تولید نیز می‌شود.
به طور مثال فرض کنید که می‌خواهید ۱۰۰۰ دوچرخه را تولید کنید. ساخت دوچرخه شامل مراحلی همچون بریدن لوله‌‌های فلزی، جوشکاری، رنگ آمیزی و… است و باید برای هر مرحله تا رسیدن به خروجی مورد‌نظر، برنامهریزی لازم انجام شود.
- زمانبندی تولید: بعد از برنامهریزی برای تولید محصول، نوبت به این موضوع می‌رسد که زمان لازم برای برنامه تولید را مشخص کنید. این زمانبندی شامل جزئیات چگونگی اجرای برنامه توسط شرکت برای تولید یک محصول می‌شود.
- نظارت و کنترل: وقتی که شروع به تولید یک محصول میکنید، باید بر فرآیند آن همواره نظارت داشته باشید و همه چیز را کنترل کنید. نظارت دقیق به شرکت کمک مىکند که هر مشکل را به محض پیش آمدن، تشخیص دهد و آن را در اسرع وقت رفع کند.
- بررسی مجدد و ایجاد تغییرات در صورت لزوم: برنامهریزی تولید باید انعطاف‌پذیری لازم را داشته باشد تا در صورت لزوم پس از بررسی‌هایی که انجام می‌شود، بتوان تغییراتی را در روند تولید محصول ایجاد کرد. البته این تغییرات میتواند به واسطه تاخیراتی باشد که در زنجیره تامین پیش می‌آید و یا اینکه خرابی دستگاه‌‌ها، بیماری کارگران و… زمینه‌ساز آن باشند.
۳ اشتباه رایج در برنامهریزی تولید
برنامه ریزی محصول یک فعالیت پیچیده و چالش‌‌برانگیز است که نیاز به دقت، تجزیه و تحلیل، هماهنگى و انعطاف‌پذیرى دارد. در این فعالیت، شرکتها ممکن است با برخی اشتباهات رو‌به‌رو شوند که مىتواند عواقب منفی بر عملکرد، هزینهها، کیفیت و رضایت مشتریان داشته باشد. با آگاهی از مشکلات احتمالی قبل از شروع تولید، شرکتها میتوانند از بروز آنها جلوگیری کنند. در ادامه 3 اشتباه رایج در برنامه ریزی تولید یک محصول را بیان کرده‌ایم:
- عدم پیشبینی مشکلات: در هر فرآیند تولید پیچیده‌‌اى، ممکن است برنامه‌‌های شما دچار تداخل شوند. بنابراین برنامه‌ریزى تولید باید شامل استراتژیهای مدیریت ریسک باشد تا بتوان در صورت بروز مشکلات به آنها تکیه کرد. عدم انجام این کار مىتواند منجر به مشکلات جدی باشد. برای مثال، اگر یک دستگاه در خط تولید خراب شود و شما بودجه تعمیر و اضافه کار نیروى انسانى را در نظر نگیرید، ممکن است این مسئله فشار زیادى روى منابع مالى شرکت وارد کند.
- عدم بروز‌رسانى و بازدید از روند تولید و برنامهها: با وجود اینکه نرم‌افزارهای مدیریت تولید مى‌توانند هر لحظه وضعیت تولید محصولات در شرکت را در اختیارتان قرار دهند، اما بهتر است که اطلاعات به دست آمده را همراه با بازدیدهای حضورى از خط تولید و برنامهها، مورد بررسی قرار دهید. در واقع علاوه‌بر استفاده از نرم‌افزارهای مدیریت تولید، انجام این بازدیدها مىتواند دستاوردهای با ارزشى را درباره چگونگی عملکرد تولید محصولات برای شما به همراه داشته باشد.
- عدم نگهداری صحیح از تجهیزات: تجهیزات پایه و اساس تولید یک محصول با‌کیفیت هستند، پس نباید آنها را نادیده گرفت. بررسی نحوه استفاده و نگهداری منظم کمک مىکند که دستگاههای شما نیز بتوانند سبب بهبود روند کار شرکتتان شوند و اگر از آنها به درستی نگهداری نشود، روند تولید محصولات و به طور کلی روند شرکت دچار اختلال خواهد شد.
شاخصهای کلیدی عملکرد برنامه ریزی تولید
شاخصهای کلیدی عملکرد (KPI) معیارهای مهمی هستند که به شرکتها کمک می‌کنند تا سلامت فرآیندهای تولید خود را مورد بررسی قرار دهند. با نظارت بر KPIها و مقایسه آنها با مقادیر هدف تعریف شده در برنامه‌‌های تولید، شرکتها میتوانند میزان تولیدی که در راه است و مشکلاتی را که در این خصوص وجود دارد و باید رفع شوند را شناسایی کنند. شاخصهای کلیدی عملکرد رایج تولید عبارت‌اند از:
- زمان توقف: کارایى اصلى این معیار زمانی مشخص می‌شود که تولید کافی در ساعات عملیاتی برنامه‌ریزى شده انجام نشود. به طور مثال عللی همچون خرابى دستگاه‌‌ها و حوادث را می‌توان از این طریق ملاحظه کرد. البته در برخی از مواقع ممکن است از شاخص زمان توقف برای انجام عملکردهایی همچون نگه‌دارى دستگاه استفاده شود. اما به طور کلی، بهتر است که زمان توقف کمتر باشد.
- زمان راهاندازی: به طور کلی این شاخص بر بهره‌‌ورى کلى تاثیر دارد. در واقع برنامه‌ریزى تولید باید در نظر داشته باشد که چقدر زمان برای راهاندازی روند تولید از جمله تغییرات در تجهیزات، مواد خام و نیروى انسانى لازم است. طراحى برنامه‌ریزى تولید به گونه‌اى که زمان تغییر و راهاندازی را به حداقل برساند، مىتواند کارایى را افزایش دهد.
- نرخ تولید: این شاخص معمولا به عنوان تعداد واحدهای تولید شده در یک دوره خاص اندازه‌گیرى مىشود. مقایسه نرخ تولید واقعی برای هر فرآیند با نرخ برنامه‌ریزى شده مىتواند به شرکتها کمک کند که نقاط قوت و ضعف خود را شناسایی کرده و شروع به رفع مشکلات کنند.
- کارایی کلی تجهیزات (OEE): این شاخص با در نظر گرفتن معیارهایی همچون کیفیت، عملکرد و در دسترس بودن، محاسبه مىشود. فرمول OEE به شکل زیر است:
کیفیت × عملکرد × در دسترس بودن = OEE
کیفیت معمولا به عنوان استاندارد کیفی که قطعات برآورده مى‌کنند، در نظر گرفته می‌شود و واحد اندازه‌گیرى آن نیز درصد است. عملکرد، سرعت یک فرآیند را نسبت به سرعت حداکثری آن، که به‌صورت درصد بیان مىشود، نشان مى‌‌دهد. در دسترس بودن، درصد زمان فعال بودن در ساعات عملیاتی برنامه‌ریزى شده شرکت را بیان میکند.
- نرخ عدم پذیرش: به معنای تعداد یا درصد محصولاتى است که نتوانسته‌‌اند آزمون‌‌های کیفی را با موفقیت پشت سر بگذرانند، است. این موضوع بستگی به ماهیت محصول و مشکل آن دارد و ممکن است امکان بازیابی بعضی از اقلام رد شده یا بازسازی آنها وجود داشته باشد، در حالی که بعضی دیگر ممکن است از بین بروند.
- تحویل به موقع سفارشات: تاخیر در تولید مىتواند هزینه‌‌هایی اضافی برای شرکت در بر داشته باشد. تولید محصولات به‌صورت برنامه‌ریزى شده به این معناست که کمتر به اقدامات اضطراری هزینه‌‌بر همچون حمل‌و‌نقل فورى یا سایر اقدامات اضطراری برای رعایت موعدهای تحویل نیاز دارید. در این حالت اگر سفارشات به موقع به مشتریان تحویل داده شود، آنها تمایل بیشتری دارند که با شرکت شما همکاری کنند.
برنامه ریزی تولید در مقابل زمان بندی تولید
برنامهریزی تولید و زمانبندی تولید دو فرآیند مرتبط با هم هستند که به سازماندهی عملیات تولید کمک می‌کنند. اما به طور کلی برنامهریزی تولید و زمانبندی تولید دو مفهوم متفاوت هستند که گاهى با هم اشتباه گرفته مى‌‌شوند. برای فهم بهتر این دو مفهوم، لازم است به تفاوت‌‌‌های بین برنامهریزی و زمانبندی تولید توجه کنید:
- برنامهریزی تولید به معنای تصمیم‌گیری درباره چگونگی تولید محصول یا خدمات قبل از شروع فرآیند تولید است، اما زمانبندی تولید به معنای تعیین زمان دقیق شروع و پایان هر مرحله از فرآیند تولید است.
- برنامهریزی تولید مشخص میکند که چه چیزی، چه مقدار و چه زمانی باید تولید شود، در حالی که زمانبندی تولید مشخص میکند که چگونه این کار را انجام دهیم.
- برنامهریزی تولید براساس سفارشات مشتریان، پیش‌‌بینى‌‌های فروش، ظرفیت تولید و موجودى محصولات تهیه مىشود. اما زمانبندی تولید براساس برنامه ظرفیت، قوانین و محدودیتهای تولید، اولویت‌ها و هدفهای سازمان تهیه مىشود.
- در آخر، برنامهریزی تولید به‌صورت کلی و در بازه زمانی بلند مدت (مثلا چند ماه) انجام مىشود، اما زمانبندی تولید به‌صورت جزئی و در بازه زمانی کوتاه مدت (مثلا چند روز) صورت می‌گیرد.
سخن پایانی
ما در این مطلب به بررسی مفاهیم اساسی درباره برنامهریزی تولید پرداختیم. برنامهریزی تولید یک فرآیند مهم و پویا است که به تعیین چگونگی تولید محصول یا خدمات با استفاده بهینه از منابع موجود می‌پردازد. برنامهریزی تولید شامل مراحل مختلفی است که از تعریف نیازهای تولید تا کنترل و پایش عملکرد آن امتداد می‌یابد.
در عین حال برنامهریزی تولید با زمانبندی تولید نیز ارتباط دارد، زیرا زمانبندی تولید نشان می‌دهد که چگونه برنامهریزی تولید را پیاده‌سازی کنیم. همچنین، برای سنجش و بهبود عملکرد برنامهریزی تولید، از شاخصهای کلیدی عملکرد استفاده می‌شود. امیدواریم این مطلب از مجموعه msys برای شما مفید واقع شده باشد.
سوالات متداول
- چرا به برنامه‌ریزى تولید نیاز داریم؟
برنامه‌ریزى تولید یک ابزار مدیریتی است که به سازمان تولیدی کمک مىکند تا منابع، فعالیتها و هدفهای خود را در زمینه تولید محصولات به‌صورت بهینه مدیریت کند.
- چه فاکتورهایی بر انتخاب روش برنامهریزی تولید تاثیر دارند؟
برای انتخاب روش مناسب برنامهریزی تولید، شرکتها باید عوامل مختلفی همچون نوع و مشخصات محصولات، نوع و مشخصات فرآیندهای تولید، نوع و مشخصات بازار و مشتریان، نوع و مشخصات منابع و محدودیتهای موجود، نوع و مشخصات هدف‌ها و استراتژیهای شرکت و… را در نظر بگیرند.
- برنامهریزی تولید در مدیریت زنجیره تامین چه نقشی دارد؟
برنامهریزی تولید یکی از عوامل کلیدی در مدیریت زنجیره تامین است که به ارتباط و هماهنگی بین فعالیتهای تولیدی و دیگر فعالیتهای زنجیره تامین همچون خرید، فروش، حمل‌و‌نقل و انبارداری کمک میکند.
